Bình giảng bài thơ “Tiếng hát con tàu” - Chế Lan Viên

Trong chủ đề thơ ca viết về quê hương đất nước, có vô số tác phẩm của những nhà thơ nổi tiếng được ra đời với mục đích ca ngợi vẻ đẹp quê hương đất nước đồng thời khơi dậy tình thần quyến chiến, bảo vệ nền độc lập; những kỉ niệm về tình quân dân trong kháng chiến đầy cảm xúc và hào hùng. Chế Lan Viên - nhà thơ giàu tài năng và sáng tạo của nền thi ca Việt Nam cũng đã góp phần vào trong dòng chảy viết về quê hương đất nước bằng bài thơ dạt dào cảm xúc - “Tiếng hát con tàu”. Bài thơ là khúc hát say mê mang hương vị và tình yêu cuộc đời, bao nhiêu kỉ niệm đầy ắp về những con người, về những miền quê xa lạ. 

Hoàn cảnh ra đời bài thơ “Tiếng hát con tàu” 

Bài thơ “Tiếng hát con tàu” của Chế Lan Viên được in trong tập thơ “Ánh sáng và phù sa” (1960). Tác phẩm ra đời trong thời kỳ miền Bắc đang náo nức, khẩn trương xây dựng nền kinh tế mới, phát triển theo hướng xã hội chủ nghĩa vào đầu thập niên 1960. Bài thơ như một khúc hát hào hùng mang không khí xã hội với những con người lao động say mê, hào hứng. 

Bài thơ ngợi ca sự thay đổi của đất nước với những con người lao động hăng say, những kỷ niệm về tình cảm quân dân thắm đượm, nội dung ấy được thể sâu sắc qua 4 câu thơ nổi tiếng của bài thơ: 

Bình giảng bài thơ “Tiếng hát con tàu” - Chế Lan Viên

Mở đầu khổ thơ thứ nhất là tình cảm gắn bó thắm thiết của con người tại vùng đất xa lạ nhưng có thời gian ở đây và sinh hoạt: 

Có thể nói “Tiếng hát con tàu” là khúc hát yêu thương của một tấm lòng hướng về nguồn cội khi đã hóa thân “tâm hồn ta là Tây Bắc chứ còn đâu”. Chế Lan Viên dành tình cảm tha thiết cho nhân dân đúng hơn là dành cho Tây Bắc. 

Hai câu thơ mở ra với tất cả những điều gần gũi nhất ở Tây Bắc, chỉ có Tây Bắc mới có “bản sương giăng”, có “đèo mây phủ”. Mỗi bước chân đi qua là tình cảm nhớ thương chẳng thể rời.  

“Nơi nào qua lòng lại chẳng yêu thương” - Câu thơ vừa tự hỏi lòng, vừa như muốn gửi gắm tâm sự, chia sẻ rồi ngầm khẳng định tình cảm với con người vùng đất Tây Bắc nơi đây, vượt qua không gian thời gian đúng kết thành một chân lý vừa giản dị nhưng chứa đầy ý nghĩa sâu sắc 

Vì quá nhớ thương con người và đất mình sống, cảm xúc dâng lên lần lượt qua từng hình ảnh: người anh, người em, người mẹ rồi cảnh bản làng, đến đỉnh cao trao Chế Lan Viên khám phá chân lý bằng trực giác về mối quan hệ giữa con người và đất ở. Khi ta ở miền đất ấy bình thường, là mảnh đất ở vô vị, bên ngoài vùng tri giác của con người nhưng khi đi xa đất hóa ra đẹp như tâm hồn. Mảnh đất tâm hồn ấy lúc nào cũng thao thức mãi trong hồn ta, làm sống dậy vô vàn những kỉ niệm ngọt ngào. Ý thơ cũng có thể hiểu: khi đi xa tâm hồn ta như gởi về với chốn cũ, gắn chặt với mảnh đất ấy, nhiều khi nó thức dậy bao nhiêu hình ảnh bình dị thân thương như muốn kéo ta về. Mảnh đất từng sống trong quá khứ như phần hồn, phần đời không thể thiếu của mỗi người. Nó trở thành quê hương thứ hai. Đó là một chân lí của đời sống tình cảm mà ai cũng có thể tự kiểm nghiệm. Chính vì triết lí được rút ra từ cảm xúc nên nó không khô khan mà tự nhiên, truyền cảm. Sức hấp dẫn của thơ Chế Lan Viên là cảm xúc mà giàu trí tuệ. Hai câu thơ triết lí này hay nhất của bài thơ và nó có đời sống riêng, thường xuất hiện riêng như một danh ngôn.

Mạch thơ đang vận động một cách đều đặn theo dòng suy tưởng đột nhiên bị chặn đứng lại bởi nỗi nhớ “bỗng” tràn về. Nhà thơ dành hẳn một đoạn thơ để viết cho “em: “Anh bỗng nhớ em như đông về nhớ rét”. Tác giả hay dùng từ “bỗng” để chỉ những điều xảy ra đột ngột và bất ngờ.  Thế mà ở đây “anh” chỉ vừa “bỗng nhớ em” mà nỗi nhớ đã được định hình khá sâu sắc: “đông về nhớ rét”. Câu thơ dường như có cái gì đó phi logic nhưng vẫn rất đúng với logic của tình yêu.  Có rét mướt mới là tiết đông, nhất là mùa đông Tây Bắc. Do đó, nếu anh có em, anh mới tìm được chính mình. Và nếu không có em, anh không phải là anh. Có thể nói,  tình yêu làm gì có định nghĩa chính xác, mỗi người đều có một định nghĩa riêng và Chế Lan Viên cũng vậy, phải chăng giữa muôn vàn định nghĩa về tình yêu phải chăng Chế Lan Viên đang tìm cho mình một định nghĩa mới về tình yêu? Một tình yêu đầy sáng tạo và bất ngờ. Và cũng chính sự so sánh linh động ấy đã tạo nên một giá trị mới trong vô vàn cách nghĩ về tình yêu. 

Nhà thơ Chế Lan Viên đã cụ thể khái niệm trừu tượng tình yêu thành những hình ảnh so sánh cụ thể, gần gũi thuộc với con người, nhất là đối với đồng bào miền núi. Tình yêu của đôi mình như “cánh kiến hoa vàng” - hình ảnh vô cùng quen thuộc với người đồng vàng, thể hiện sức sống mãnh liệt, vui tươi “như xuân đến chim rừng lông trở biếc”, mùa xuân cũng là mùa của tình yêu, của sự sánh đôi, kết bầy, của cái đẹp nảy nở trong hạnh phúc. 

Ở khổ thơ trước có câu: “Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn”, ở khổ thơ sau, tác giả lại viết: “Tình yêu làm đất lạ hóa quê hương”. Sống có ân nghĩa thì đất lạ mới “hóa tâm hồn”. Sống trọn tình yêu thì “Đất lạ hóa quê hương”. Châm ngôn sống đẹp, thủy chung ở đây được khẳng định như một chân lý, như một hệ quả, ta không chỉ yêu nơi chôn nhau cắt rốn của mình mà tâm hồn, tấm lòng còn rộng mở ra đến mọi miền quê hương nơi ta đến. Tình yêu quê hương gắn liền với tình yêu đất nước. Tình yêu đất lạ gắn liền với những con người mà mình từng mang trong lòng nghĩa nặng tình sâu. Chữ “hóa” trong câu thơ là một “nhãn tự’ thể hiện sự biến đổi kì diệu, từ lượng là “đất lạ” thành chốt là “quê hương” mà yếu tố quyết định là “tình yêu”. 

Đoạn kết bài thơ là khúc hát lên đường gợi lại khí thế hừng hực

Đoạn thơ cuối chính là lời giục giã của đất nước và cũng chính là tiếng lòng của một con người mong mỏi về với nhân dân, với Tây Bắc. Nơi ấy có những tình cảm yêu thương lớn lao, có nhân dân và có bầu trời kỷ niệm. Chính nỗi nhớ ấy đã thôi thúc khát vọng trở về, hình ảnh về tương lai tươi sáng như tưởng tượng của nhà thơ về Tây Bắc, về ngày mai tươi sáng đang chờ. Là lời giục giã của đất nước, hay chính là tiếng lòng của một con người mong mỏi về với nhân dân, với Tây Bắc. Nỗi nhớ đã thôi thúc khát vọng trở về. Những hình ảnh đẹp như tương lai, như tưởng tượng của nhà thơ về Tây Bắc, về những ngày tươi sáng đang chờ.

KẾT LUẬN

“Tiếng hát con tàu” của Chế Lan Viên là một bài thơ đặc sắc để lại giá trị to lớn cho nền thơ ca Việt Nam. Và đây là cũng tác phẩm tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật Chế Lan Viên - một nhà thơ lãng mạn cách mạng nổi tiếng. Cho đến tận ngày nay, bài thơ vẫn còn mới mẻ, mỗi khi bài thơ vang lên cũng như là tiếng lòng trăn trở, tha thiết của tác giả trong công cuộc xây dựng Tổ quốc, mong muốn được hòa nhập với nhân dân, với cuộc đời.